ԱՐՁԱԽ ԱՆՎԱՆ ԽԵՂԱԹՅՈՒՐՄԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԵՐՔՈՒՄ

 

   

 

Եղիշեի «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին» աշխատության 1787 և 1989 թթ. հրատարակությունների վերլուծական համադրությամբ

✦ Ներածություն

 Վաղ միջնադարի պատմագիր Եղիշեի աշխատությունը՝ «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին», ոչ միայն հոգևոր-հայրենասիրական տարերք ունի, այլև հարուստ է աշխարհագրական, քաղաքական և մշակութային տվյալներով։ Սակայն Եղիշեի գրքի 1989 թ. Երևանի հրատարակությունը, համեմատած նախախորհրդային (1787 թ., Ս. Պետերբուրգ) տարբերակի հետ, պարունակում է անվան փոփոխություններ, որոնց հետևում կանգնած են պատմամշակութային ակնհայտ խեղաթյուրումներ։ 

✦ 1․ Վավեր անվան հիշատակություն՝ 1787 թ․ բնագրում

 Եղիշե, Ս. Պետերբուրգ, 1787 թ․

• Էջ 181 – «...յԱրձախն, և յԱղուանսն և ի Վիրս և յաշխարհն Խաղտեաց...»
   Հստակ աշխարհագրական վկայություն՝ ԱՐՁԱԽ ձևով։

• Էջ 241 – «...թանձրուխիտ մայրիսն Արձախայ...»
   Արձախը՝ որպես անտառաշատ երկիր՝ բանական և իրական գավառ՝ ոչ առասպել կամ անուն։

Այս երկու հիշատակումներում Արձախ անունը վերագրվում է հնագույն, ռազմավարական, բնակեցված և բնության մեջ եզակի երկրամասի՝ հավասար Աղվանքին, Վրաց աշխարհին, Խաղտեաց ու Տմորիքին։ 

 2․ Հետխորհրդային հրատարակության մեջ նկատվող խեղաթյուրում

  Եղիշե, «Վասն Վարդանայ...», Երևան, 1989 թ․

• Էջ 190, էջ 253 – Արձանագրվում է «Արցախ» ձևը։

Այդ ձևը հակասում է բնագրին մոտ տարբերակին, և հետևաբար այն ոչ թե ուղղագրական տարբերություն է, այլ՝  խմբագրական միջամտություն, որի նպատակը կարող էր լինել հին  ԱՐՁԱԽ անվան մշակութաբանական, դիցաբանական և գաղափարական դերը չեզոքացնելը։ 

✦ 3․ Խեղաթյուրման ենթատեքստը․ Դից Արձախ 

Հին արձախյան  առասպելաբանության համաձայն՝

• Դից Արձախը հանդիսանում էր համանուն նահանգի հովանավոր Դիցը՝ Սուրբ Սրբոց Երկնքի և Երկրի Տեր Արամազդի և Սուրբ Սրբոց Երկնքի և Երկրի Տիրուհի  Արտեմիսիի թոռը,

• Արձախ նահանգը՝ որպես Մեծ Հայքի 10-րդ նահանգ, իր անունը ստացել է  Արձախ  Դիցի անունով դեռևս մ.թ.ա. 6886 թ․: Դից Արձախը մեր օրերի հաշվարկով  28286 տարեկան է :

Հետևաբար՝ «Արձախ» անունը միայն աշխարհագրական չէ․ այն սրբավայր է,  հոգևոր ինքնության վահան։

 «Արցախ» ձևով փոխարինումը՝ հատկապես խորհրդային շրջանում, ուղղված էր այդ խորքային հոգևոր շերտերի մոռացության մատնելուն։

 Եզրակացություն

1. ԱՐՁԱԽ ձևը վավերացվում է հնագույն աղբյուրներով, այդ թվում՝ Եղիշե (1787), Փավստոս Բուզանդ և այլք։

2. 1989 թ. Եղիշեի հրատարակությունը պարունակում է խեղաթյուրում՝ «Արցախ» ձևով, ինչը չի համընկնում գրաբարյան հիշատակումների հետ։

3. Այս խեղաթյուրումը հավանաբար միտում ուներ՝ մերժելու Դից Արձախի պաշտամունքի ավանդույթը, որի հիմքով Արձախը ընկալվում էր ոչ միայն որպես գավառ, այլ որպես սրբազան հայրենիք։

4. Անհրաժեշտ է անվան լիարժեք վերականգնում՝ ինչպես գրաբարյան ու պատմագիտական, այնպես էլ հոգևոր և մշակութաբանական հիմքերի վրա։