ԿԱՅՍԵՐԱՊԱՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

 

Ներածություն 1826–1828 թթ. ռուս–պարսկական պատերազմի ընթացքում և դրան հաջորդած Գյուլիստանի և Թուրքմենչայի պայմանագրերով Հայկական լեռնաշխարհը ցարական կայսրության նվաճման հիմնական թիրախ էր: Ցարիզմը նպատակ ուներ զավթած տարածքներում խարխլել տարածաշրջանի բնիկ հայության ինքնությունը, ճնշելու անկախական ձգտումները , որի համար  կիրառել է միջէթնիկական մրցակցության և պառակտման քաղաքականություն։ Այս քաղաքականությունը շարունակեց Խորհրդային Ռուսաստանը, որը ձևականորեն հիմնվում էր ազգերի իրավահավասարության և ինքնորոշման սկզբունքի վրա, բայց իրականում ապահովում էր կենտրոնացված, ռուսաֆիկացնող վարչակարգի շահերը։ Այս ուղղությունը շարունակվեց նաև Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքականության մեջ՝ մասնավորապես Արցախի և հարակից շրջանների հարցում, որի գործնական արտահայտությունը եղավ 2016, 2020  և 2023 թվականներին ադրբեջանական զավթիչների կողմից Արցախի բնիկ ժողովրդի դեմ ծավալած ռազմական գործողությունները։ Ազգերի միջև հակադություն էր խթանում ցարական Ռուսաստանը, 1826–1828 թթ. պատերազմից հետո, սկսեց տարածքային և վարչական վերաձևումներ՝ հատուկ խառնակություն գցելով Ղարաբաղի և Գանձակի նահանգներում։ Սրան զուգահեռ՝ իրականացվեց ազգաբնակչության նպատակային տեղափոխություն՝ 1795–1797 թթ. Իրան բռնատեղահանված 80 հազար հայ ընտանիքներին վերադարձնելու և նրանց Արցախում լքված հայրենի բնակավայրերում բնակեցնելու գործընթացն ուղեկցվեց նույն բնակավայրերի ճանապարհները վերահսկող խաչմերուկներում Ղրիմից և Արևմտյան Հայաստանից թաթարների, թուրքոման ցեղերի զանգվածային բնակվայրեր հիմնելով: (16-րդ դարից ռազմատենչ թուրքոման ցեղեր Իրաքից Արցախ բնակեցրել են Շահ Իսմաիլից սկսած մինչև Ադիլ Շահը): Ազգամիջյան լարվածությունը, որի հիմքում ոչ թե ավանդական հակամարտություններն էին, որի նպատակն էր հայ բնակչության էթնիկ գերակշռության խաթարումը:

  Խորհրդային Միությունը ժառանգեց ցարական գաղութային համակարգը՝ ձևափոխված լեզվով։ Արցախը 1921 թ. բռնատիրական որոշմամբ կտրվեց  մայր Հայաստանից և բռնակցվեց նորաստեղծ Ադրբեջանին՝ թուրք–բոլշևիկյան «եղբայրության» ամրապնդման հեռանկարով՝ խախտելով ինչպես տարածքային անբաժանության, այնպես էլ ազգերի ինքնորոշման սկզբունքները՝ ինչպես դրանք ձևակերպված են Ազգերի Լիգայի , իսկ հետագայում նաև ՄԱԿ-ի կանոնադրության մեջ։

Այս որոշմամբ ոտնահարվեց բնիկ հայության բոլոր իրավունքները, ի շահ Մոսկվայի իշխանության երկարաժամկետ ռազմաքաղաքական հաշվարկների։ Հայության նկատմամբ ճնշումները շարունակվեցին տարբեր միջոցներով՝ կրթության, վարչական ճնշումների, տնտեսական խոչընդոտների և բնակչության ճնշման քաղաքականությամբ։
  Այս քաղաքական գիծը շարունակեց նաև Ռուսաստանի Դաշնությունը, որը հանդես է գալիս Արցախյան ճգնաժամում որպես միաժամանակ միջնորդ, շահառու և հաճախ՝ «խաղաղապահի» անվան տակ վերահսկողություն իրականացնող ուժ։ Ադրբեջանն իր հերթին, Թուրքիայի ռազմաքաղաքական աջակցությամբ, շարունակում է հետևողականորեն ջնջել Արցախի հայ բնակչության ներկայության հետքերը, ինչը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից համապատասխանում է էթնիկ զտման և բնիկ ժողովուրդների ինքնության ոչնչացման հանցակազմին։   Ի տարբերություն այս երկու նվաճողների՝ արևմտյան մոտեցումն հիմնված է քաղաքական և տնտեսական ազդեցության տարածման վրա։ Արևմուտքը ձգտում է ներառել տարածաշրջանը իր ազդեցության ոլորտում՝ ստեղծելով մշակութային և տնտեսական «գաղութներ»՝ առանց ուղղակի տարածքային նվաճումների։ Սա հայ իրականության կողմից ընկալվում է որպես ավելի մեղմ և գրավիչ մոդել՝ ի հակադրություն Կրեմլ-Անկարա-Բաքու եռյակի ռազմական ուժի վրա հիմնված տարբերակներին:
   Ադրբեջանի՝ Գանձակի նահանգից մինչև Արցախի ամբողջական տարածքի վրա վերահսկողության հաստատումը կարելի է դիտարկել որպես կայսերապաշտական միտումների շարունակություն՝ ուղղված պատմական ժառանգության ոչնչացմանը և տարածքի ապազգայնացմանը։ Ռուսաստանը՝ իր բազմաշերտ դերի մեջ (որպես խաղաղապահ, որպես բուն միջնորդ, երբեմն՝ անուղղակի շահառու), հիմնականում ամրապնդում է այս գործընթացը։ Հայության ռազմավարական ուղիներ ներկայիս պայմաններում Իրավական մոտեցում։

Իրավական հիմքեր՝ Արցախի ինքնորոշման իրավունքի համար

1. ՄԱԿ-ի Կանոնադրության 1(2)-րդ և 55-րդ հոդվածներն արձանագրում են ազգերի իրավահավասարության և ինքնորոշման սկզբունքը։

2. ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 1514 բանաձևը (1960 թ.)՝ «Ազգերին անկախություն շնորհելու մասին», նշում է, որ ցանկացած բռնաճնշում կամ արտաքին ուժով ինքնության և ինքնակառավարման խաթարում հակասում է միջազգային իրավունքին։

3. ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրն (1948 թ.), Քաղաքական և քաղաքացիական իրավունքների միջազգային դաշնագիրը (1966 թ.) և Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների դաշնագիրը միանշանակ ընդունում են ազգերի՝ իրենց քաղաքական կարգավիճակը ազատորեն որոշելու և զարգացման ուղին ընտրելու իրավունքը։

4. Հելսինկյան եզրափակիչ ակտը (1975 թ.) ընդգծում է, որ ոչ մի տարածքային ամբողջականություն չպետք է ոտնահարի որևէ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը։

Արցախի ժողովուրդն այս սկզբունքներից բխող իրավական իրավունք ունի՝ դիմադրելու օկուպացիային, պահելու ինքնությունը և քաղաքական առումով դրսևորվելու որպես ինքնիշխան միավոր։

   Միջազգային իրավական փաստաթղթերի հիման վրա անհրաժեշտ է Արցախի բնիկ հայության ինքնորոշման իրավունքի պաշտպանությունն ու ճանաչումը՝ ՄԱԿ-ի համապատասխան կանոնադրության համաձայն։ Միջազգային ուժերի ճնշման տակ անհրաժեշտ է հասնել ադրբեջանական օկուպացիոն ուժերի դուրս բերմանը ինքնիշխան Արցախի Հանրապետության տարածքից։ ՀՀ-ում ապաստանած արցախահյությանը անհրաժեշտ է տալ մշակութային ինքնավարություն՝ որպես  ազգային բարբառի գոյության երաշխիք։ Անհրաժեշտ է ստեղծել կրթական, մշակութային և գիտական հարթակներ, որոնք կսնուցեն ազգային ինքնագիտակցությունն ու կապահովեն պատմական ժառանգության վերարտադրություն։
  Տնտեսական կենսունակություն։ Հայաստանի տարածքում զարգացնել համատեղ տնտեսական նախագծեր՝ ներառյալ կոլեկտիվ գյուղատնտեսությունը, համայնքային ձեռնարկությունները և տեխնոլոգիական կենտրոնները։

Դիվանագիտական բազմազանություն։ Չվստահել միայն մի տարածաշրջանային ուժի՝ լինի դա Ռուսաստան, Արևմուտք թե այլ ուժ։ Անհրաժեշտ է կառուցել դիվանագիտական հարաբերություններ միաժամանակ մի քանի բևեռների հետ՝ հիմնվելով շահերի ու արժեհամակարգերի համադրման վրա։ Այսինքն Հայաստանը պետք է դառնա կապող կամուրջ Հյուսի-հարավ և Արևմուտք-արևելք խաչմերուկի վրա, վերացնելով արմատավորված և վնասակար  «խանգարող սեպի»  եզրույթը:
 Պետական և համայնքային մակարդակով անհրաժեշտ է ձևավորել ռազմավարական գործիքակազմ՝ արտակարգ իրավիճակներին դիմակայելու, ինքնապաշտպանության և ինքնակառավարման ամրապնդման համար։
  Եզրակացություն: Հայության առաջ ծառացած մարտահրավերները շարունակությունն են մեկ ու նույն կայսերապաշտական գծի, որը սկիզբ առավ ցարական շրջանում և վերափոխված տեսքով շարունակում է գործել մինչև այսօր։ Արցախյան ճգնաժամը այդ գործընթացի սրումը չէ միայն, այլ նաև պատմական պատասխանատվության պահ է՝ ճշգրտելու ինքնության, տարածքի և ապագայի մեր ընկալումները։