Յենի Շաֆաքի հրապարակման և Ախլաթի հայկական ժառանգության մասին

 

Թուրքական Yeni Şafak օրաթերթը ս.թ. օգոստոսի 25-ին հրապարակել է հոդված՝ «Ախլաթը՝ թուրքական պատմության և միասնականության խորհրդանիշ» (օր. վերնագիրը կարող է լինել՝ “Ahlat: Türk tarihinin ve birliğinin simgesi”), որտեղ ներկայացվում է Թուրքիայի նախագահի Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի ելույթը Ախլաթում՝ «Ախլաթի միջոցառումների հրապարակում» կազմակերպված ծրագրի շրջանակներում։ Էրդողանը իր խոսքում շեշտել է «Թուրքիան առանց ահաբեկչության» նպատակը, նշել է Ախլաթի «հոգևոր ու պատմական» նշանակությունը՝ որպես «թուրքական հազարամյա ներկայության» խորհրդանիշ, և հիշատակել է Մալազգիրտի ճակատամարտը, Էրթուղրուլ Գազիի անունը, ինչպես նաև թուրքերի, քրդերի և արաբների «պատմական միասնությունը»։

Միաժամանակ, Թուրքիայի նախագահի ելույթում բացակայում է որևէ հիշատակում բնիկ հայ ժողովրդի մշակութային ժառանգության մասին, որը փաստացի առկա է ինչպես Ախլաթ քաղաքում (պատմական Խլաթ), այնպես էլ նրա շրջակայքում։ Միջնադարյան տապանաքարերի դաշտը, որը հաճախ ներկայացվում է որպես սելջուկյան, իր ձևարվեստով և զարդանախշերով զգալիորեն կապվում է հայկական խաչքարային ավանդույթի հետ։ Բացի այդ, Ախլաթի մոտակայքում պահպանվել են հայ եկեղեցիների և խաչքարերի ավերակներ (օրինակ՝ Դեղիրմենալթի գյուղում), ինչպես նաև Վանի լճի Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցին՝ 10-րդ դարի հայկական ճարտարապետության գլուխգործոց։

Հարց է ծագում՝ արդյո՞ք Ախլաթի և շրջակա տարածքների հայկական մշակութային հուշարձանների վերականգնման ու պահպանման բացակայությունը կարելի է դիտարկել ոչ միայն որպես պատմական անարդարություն, այլև՝ որպես «պետական մշակութային ահաբեկչության» ձև՝ ուղղված բնիկ ժողովրդի հիշողության ու ինքնության ջնջմանը։ Միջազգային մշակութային իրավունքի (օր.՝ Հաագայի 1954 թ. կոնվենցիա) տեսանկյունից, նման ժառանգության ոչնչացումը կամ համակարգված անտեսումը կարող է ընկալվել որպես մշակութային ցեղասպանության տարր, և այս խնդիրը պետք է քննարկման առարկա դառնա հայ-թուրքական հարաբերություններում։

  Իրավական-փաստաթղթային հիմք՝

Միջազգային իրավական հիմքեր՝ մշակութային ժառանգության պահպանության վերաբերյալ

• 1954 թ. Հաագայի կոնվենցիա՝ «Միջազգային զինված հակամարտությունների ժամանակ մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին», որի 4-րդ հոդվածը պարտավորեցնում է պետություններին զերծ մնալ մշակութային արժեքների ոչնչացումից կամ վնասումից՝ անկախ դրա սեփականության կարգավիճակից։

• 1972 թ. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության կոնվենցիա, որը պարտավորեցնում է պետություններին պաշտպանել իրենց տարածքում գտնվող համաշխարհային մշակութային արժեքները, այդ թվում՝ դրանց իսկականության և ամբողջականության պահպանումը։

• Հաագայի միջազգային քրեական դատարանի նախադեպեր, մասնավորապես՝ Ալ Մահդի գործը (2016 թ.), որտեղ մշակութային ժառանգության դիտավորյալ ոչնչացումը ճանաչվեց որպես պատերազմական հանցագործություն։ Թեև Ախլաթի հայկական ժառանգության խնդիրը ոչ թե պատերազմի, այլ խաղաղ ժամանակահատվածի է վերաբերում, նախադեպը հաստատում է, որ մշակութային ժառանգության դիտավորյալ անտեսումն ու վնասումը միջազգային իրավունքի առումով կարող է դիտվել որպես ծանր իրավախախտում։

Այս իրավական փաստաթղթերը մեծահոգաբար ներկայացրել է ««Շուշի» սոցիալ-կրթական և փորձագիտական կենտրոն» ՀԿ-ն , որոնց  հղում տալով՝ հնարավոր է հայկական ազգապահպան որևէ կողմի դիրքորոշումը ներկայացնել միջազգային իրավունքի և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի չափանիշներին համահունչ՝ ընդգծելով, որ ժառանգության չվերականգնումն ու ոչնչացումը կարող է համարվել համակարգված մշակութային ահաբեկչության դրսևորում։