«Թուրանական դաշինքի» ինտերվենցիան Արցախի Հանրապետության դեմ

 

«Թուրանական դաշինքի» 44-օրյա ինտերվենցիայի հետևանքով ստեղծված իրավիճակը ցույց է տալիս, որ կորուստների թվային հարաբերակցությունը և իրական քաղաքական-հոգեբանական արդյունքը հաճախ չեն համընկնում։ Ըստ ճշտված տվյալների՝ «Թուրանական դաշինքի» ընդհանուր կորուստները գնահատվում են շուրջ 91 000 զոհով, որոնցից ադրբեջանական զինվորները կազմում են 21 995։ Մնացածը տարբեր երկրներից ներգրավված վարձկաններ էին (պակիստանցիներ, թուրքեր, աֆղաններ, թուրքոման-սիրիացիներ, ղազախներ, թուրքմեններ, ուզբեկներ և ղրղզներ)։ Ադրբեջանի վիրավորների և հաշմանդամների թիվը՝ 24 918։ Հայաստանի և Արցախի միասնական կողմի սպանվածների թիվը 4 787 զինվոր էր, իսկ վիրավորներն ու հաշմանդամները՝ 9 989։

Այս համեմատությունը (ոչ միայն թվային տվյալները, այլև դրանց ինդեքսները) հիմք է ծառայում վերլուծության՝ հոգեբանական և քաղաքական գնահատականների տեսանկյունից։

---

1. Քաղաքական արդյունքի և թվային կորուստների անհամապատասխանությունը

«Թուրանական դաշինքի» անդամ Ադրբեջանին հասցված կորուստները շատ ավելի մեծ էին, սակայն տարածքային ձեռքբերումներն ու իշխանության վերահաստատումը ստեղծեցին այն ընկալումը, որ պատերազմը «սկսվեց և ավարտվեց նրանց օգտին»։ Սա ցույց է տալիս, որ թվերն ինքնին դեռևս չեն որոշում քաղաքական արդյունքը։ Որոշիչ դեր են ունենում դիվանագիտությունը, քարոզչությունը, միջազգային վերաբերմունքը և ներքաղաքական համախմբվածությունը։
Հայկական կողմի համեմատաբար ավելի փոքր կորուստները չկանխեցին տարածքների կորուստը։ Ավելին՝ ներքին քաղաքականության որոշ գործիչների կանխակալ ընկալումները և պարտվողական տրամադրությունները նպաստեցին «ընդմիշտ պարտվածի» հոգեբանական մթնոլորտի ձևավորմանը։

---

2. Վարձկանների առկայությունն ու դրա հետևանքները

Տարբեր ազգություններից կազմված շուրջ 300 հազարանոց վարձկան բանակը ուներ մի շարք առանձնահատկություններ․

• Վարք և մոտիվացիա․ նրանց շարժառիթը հիմնականում ֆինանսական էր, ինչը նպաստում էր անմարդկային և հայատյաց վարքագծին։

• Իրավական-դիվանագիտական բացեր․ միջազգային հանրությունը՝ մարդու իրավունքների և վարձկանների կիրառման առնչությամբ, ունի գործիքներ, որոնք կարող են կիրառվել որպես քաղաքական ճնշման միջոց այն պետության դեմ, որը ներգրավում է արտասահմանյան վարձկանների։

---

3. Պատերազմի սահմանափակումներն ու իշխանական որոշումները

Ըստ շրջանառվող վարկածների՝ ՀՀ կառավարության ղեկավարությունը մերժել է Ղրիմի հայերի առաջարկած ռազմական աջակցությունը և թույլ չի տվել արտերկրում հավաքված հայ կամավորականների մուտքը Հայաստան։
Եթե այս տեղեկությունը ճշմարիտ է, ապա այն առաջացնում է մի շարք հարցեր․

• Որքանով էր այդ որոշումը պայմանավորված դիվանագիտական հաշվարկներով, և որքանով՝ գաղտնի պայմանավորվածություններով։

• Ի՞նչ դրական հետևանքներ էին ակնկալվում՝ արտաքին ճնշումների մեղմացում, թե լայնածավալ միջազգային խնդիրների կանխում։

Այս պնդումները պետք է դիտարկվեն որպես վարկածներ, քանի դեռ բաց աղբյուրներով փաստացի չեն հաստատվել։

---

4. Փաստագրության և միջազգային հնչեղության անհրաժեշտությունը

Կարևոր է մանրամասն հավաքել վկայություններ վարձկանների մասնակցության վերաբերյալ՝

• նրանց ազգային կազմի մասին,

• այն պետությունների առնչության մասին, որոնք նյութապես կամ այլ կերպ աջակցել են հակառակորդին (Բելառուս, Իսրայել, Մեծ Բրիտանիա, Թուրքիա, Չինաստան, Ռուսաստան, Պակիստան)։

Այս փաստագրությունը հնարավորություն կտա միջազգային մակարդակում բարձրացնել հաշվետվողականության հարցը։
Հանրային քաղաքականության կենտրոնը պետք է տեղափոխվի ոչ միայն տարածքային կորուստների թվարկման, այլև խաղաղ բնակչության գոյության, ժողովրդի հաստատակամության և վարձկանների ներգրավման անօրինականության ընդգծման վրա։

---

5. Կոալիցիայի անվանման հարցը

Որպես ավելի ընդունելի ձևակերպում՝ «Թուրանական վարձկանների կոալիցիա» կամ «Թուրանական դաշինք» անունները նպատակահարմար են կիրառելու իրավական և քաղաքական դաշտում՝ խուսափելով ավելորդ վարկաբեկիչ կամ էմոցիոնալ եզրույթներից։

Ուշադրություն․ Տեքստում առկա այն բաժինները, որոնք վերաբերում են պաշտոնյաների անհատական մեղադրանքներին (Ղրիմահայերի մերժումը և կամավորների մուտքի արգելքը), ներկայացված են որպես վարկածներ և կարող են դիտարկվել որպես փաստ միայն համապատասխան փաստաթղթային հիմքերի առկայության դեպքում։

---

6. Արտաքին աջակցությունների շարժառիթները

Պատերազմի ընթացքում նկատվեց, որ որոշ երկրներ տնտեսական և ռազմավարական շարժառիթներով աջակցեցին Ադրբեջանին, մինչդեռ Հայաստանը, չունենալով էներգետիկ և հանքային պաշարների համարժեք ներուժ, հայտնվեց միջազգային մեկուսացման մեջ։

• Էներգետիկ շահեր․ Ադրբեջանի նավթագազային պաշարները և «Հարավային գազատարի» ծրագրերը դարձնում են նրան եվրոպական էներգետիկ դիվերսիֆիկացիայի առանցքային գործընկեր։ Այս հանգամանքը ձևավորեց Բաքվի շուրջ քաղաքական-տնտեսական շահերի լայն ցանց։

• Ռազմատեխնիկական համագործակցություն․ մի շարք պետություններ մեծ շահույթ ստացան Ադրբեջանին զենքի և ռազմական տեխնոլոգիաների մատակարարումից, միաժամանակ ապահովելով իրենց քաղաքական ազդեցությունը։

• Ռեգիոնալ ռազմավարություն․ Թուրքիան ամբողջ ուժով ներգրավվեց որպես առանցքային աջակցող, իսկ Ռուսաստանը որդեգրեց հաշվարկված և երկակի մոտեցում՝ պահպանելով իր ազդեցությունը երկու կողմերի վրա։

• Լոբբինգի և դիվանագիտական ազդեցության մեխանիզմներ․ Ադրբեջանը տարիներ շարունակ ակտիվացրել է «մեղմ ուժի» գործիքները միջազգային կազմակերպություններում, ապահովելով որոշումների մեղմացում։

• Հայաստանի խոցելիություններ․ Հայաստանի աշխարհագրական մեկուսացվածությունը, ծովային ելքի բացակայությունը և որոշ ներքաղաքական սխալներ թույլ չտվեցին համարժեք հակակշիռ ստեղծել այս գործընթացներին։

Այս ամենը փաստում է, որ արտաքին աջակցությունը պայմանավորված էր ոչ թե միայն բարոյական կամ ռազմական ընտրությամբ, այլև բազմաշերտ տնտեսական, ռազմավարական և դիվանագիտական հաշվարկներով։

---

Փորձագիտական եզրակացություն

Այս վերլուծությունը փաստում է, որ Արցախյան վերջին պատերազմի արդյունքը ոչ թե միայն մարտադաշտում ստացված կորուստների հետևանք էր, այլև ավելի խորքային քաղաքական, հոգեբանական և դիվանագիտական գործընթացների։ Թվային հարաբերակցությամբ հայկական կողմը կրել է համեմատաբար քիչ կորուստներ, սակայն արդյունավետ քարոզչության, միջազգային դիվանագիտական շահերի և ներքաղաքական սխալների հետևանքով «Թուրանական դաշինքը» ձևավորեց հաղթողի պատրանք։

Առաջնահերթ խնդիրն է․

• համակարգված փաստագրել և միջազգային ատյաններում բարձրացնել վարձկանների ներգրավման հարցը,

• վերակենտրոնացնել հայկական պետական և սփյուռքյան ջանքերը քաղաքական ու իրավական պայքարի վրա,

• ապահովել ներքաղաքական համախմբվածություն՝ կանխելու պարտվողականության մթնոլորտի խորացումը։

Միայն թվերի հաշվարկը բավարար չէ․ անհրաժեշտ է ռազմաքաղաքական գործընթացների ամբողջական գնահատում, որը կծառայի Հայաստանի և Արցախի պետական ու ազգային շահերի պաշտպանությանը։