Հատտուշան (Boğazköy)՝ լռեցված վկայություն Հայկական լեռնաշխարհի քաղաքակրթական առաջնության մասին

 

Վերջին տասնամյակների ընթացքում Անատոլիայի կենտրոնական մասում՝ Հայկական լեռնաշխարհին հարող Հատտուշա (Boğazköy) հնավայրում կատարված պեղումները նոր լույս են սփռում ոչ միայն Հեթական (Հետական) կայսրության պատմության, այլև ամբողջ Հայկական բարձրավանդակի դերի վրա որպես առաջին պետական ու ինստիտուցիոնալ քաղաքակրթության բնօրրան։

Հատտուշան, որը հին աղբյուրներում հիշատակվում է որպես Հատտի, ձևավորվել է մ.թ.ա. II հազարամյակի սկզբներին՝ նույն ժամանակահատվածում, երբ Արարատյան հարթավայրում և Վանի բասեյնում ձևավորվում էին նախաուրարտական մշակույթներ։
Հատտի ժողովուրդը, ըստ մի շարք եվրոպացի գիտնականների՝ մասնավորապես Մարիա Գամբինիի (Իտալիա), Ջեյմս Մելլարտի (Մեծ Բրիտանիա) և Թոմաս Զիմմերի (Գերմանիա) հետազոտությունների, էթնոլինգվիստիկորեն առավել մոտ էր հնագույն հայական (հայոիդ) ցեղերին, քան արևմտասեմական կամ հնդեվրոպական խմբերին։

Ամենաազդեցիկ փաստերից մեկն այն է, որ Հետական արձանագրություններում հանդիպող տեղանունների և աստվածների անունների մի զգալի մասը ունի հայկական արմատներ․ օրինակ՝

• աստված Արամա, որը հիշեցնում է հայոց նախահայր Արամին,

• աստվածուհի Հաննա-Հաննա, որի անունը համեմատվում է հայերեն հան («մայր») արմատի հետ,

• և հին պաշտամունքային կենտրոններ՝ Կարքեմիշ (Կարքամիշ), Արիննա, որոնք ուղղակիորեն առնչվում են Հայկական լեռնաշխարհի մշակութային տարածքին։

  
  
  

Ամեն ինչ վկայում է այն մասին, որ Հատտուշան եղել է ոչ թե մեկուսացված անատոլիական պետություն, այլ նույն քաղաքակրթական շրջանի մաս, որտեղ ձևավորվել են հետագայում Ուրարտուն և հին Հայաստանը։

Սակայն այսօր Թուրքիայի պաշտոնական գիտական քաղաքականությունը, ինչպես միշտ, ձգտում է ներկայացնել Հատտուշան որպես «թուրքական հողի հնագույն քաղաքակրթություն»՝ բացարձակապես անտեսելով տարածաշրջանի բնիկ ժողովուրդների՝ հատկապես հայերի ներդրումը։

Դա այն դեպքում, երբ հենց եվրոպական առաջին հետազոտողները՝ Հյուգո Վինքլերը (Գերմանիա) և Թեոդոր Մակրիդի Բեյը (հունահայ ծագումով թուրք հնագետ), 20-րդ դարի սկզբին նշում էին, որ Հետական մշակույթի գրային համակարգն ու դիցաբանական համակարգը կապ ունեն Արարատյան ավանդույթների հետ։

Ափսոսանքով պետք է նշել, որ այսօր թուրք հնագիտական արշավախմբերը Հատտուշայի ուսումնասիրություններին չեն հրավիրում հայ մասնագետների, չնայած այն փաստին, որ Հայկական լեռնաշխարհը եղել է այդ քաղաքակրթության մշակութային և լեզվական հիմքը։

Հայ հնագետների ու լեզվաբանների բացակայությունը, ըստ պրոֆեսոր Ֆիլիպ Դևրիէի (Ֆրանսիա), գիտական անպարկեշտություն է և փաստացիորեն պատմության քաղաքական մանիպուլյացիա։

Հատտուշայի պեղումները բացահայտել են տաճարներ՝ նվիրված արևի և փոթորկի աստվածներին, որոնց պաշտամունքի ծեսերը գրեթե նույնական են եղել հին հայկական արեգակնապաշտական ավանդույթներին։
Պեղված արձանագրություններում հիշատակվում է նաև «Արուինա» (հավանաբար՝ Արայի ձևափոխություն), ինչը կրկին հաստատում է հայոց աստվածային համակարգի արմատական ներկայությունը։

Անշուշտ, Հատտուշան այսօր Թուրքիայի տարածքում է, սակայն քաղաքակրթական առումով այն պատկանում է ողջ Հայկական լեռնաշխարհի պատմական-մշակութային համակարգին։
Դա է պատճառը, որ միջազգային գիտնականների մեծ մասը՝ Մելլարտից մինչև Գյունթեր Լանգեն, կոչ են անում նորովի վերանայել Հեթական ժառանգությունը՝ ընդգրկելով նաև հայ մասնագետների մասնակցությունը։ 

Եզրակացություն

Հատտուշան, ինչպես Պորտասարը (Գյոբեկլի թափե), Արմավիրն ու Էրեբունին, կազմում են նույն քաղաքակրթական շղթայի օղակները՝ սերումով Հայկական լեռնաշխարհից։
Հայկական մշակույթը ոչ թե մեկ ուշացած մասնաճյուղ է այս տարածքի պատմության, այլ նրա արմատն ու հիմնաքարը, որի վրայով հետագայում կառուցվել են Հետական, Ուրարտական և Անատոլիական բոլոր
քաղաքակրթությունները։
Հենց այս գիտական ճշմարտությունն է, որ Թուրքիայի պաշտոնական պատմագրությունը փորձում է շրջանցել՝ հրաժարվելով հայ մասնագետներին ներգրավել Հատտուշայի ուսումնասիրություններում։