Հնագետները 2600 տարվա Ուրարտական մթերասենյակ են հայտնաբերել

     Թուրքական վերահսկողության տակ գտնվող Արևմտյան Հայաստանի Վանի քաղաքից մոտ 5,5 կմ հեռավորության վրա գտնվող Քևենլի ամրոցի տարածքում կատարված վերջին պեղումները բացահայտել են բացառիկ հնագիտական արժեք՝ շուրջ 2600 տարվա մթերասենյակ, որն իր մասշտաբներով համեմատելի է Մերձավոր Արևելքի ամենամեծ պահեստային համալիրների հետ։

Հնագետները հայտնաբերել են 76 հսկայական պիտոս՝ յուրաքանչյուրի վրա սեպագիր նշաններով, որոնք նշում էին պարունակության տեսակը և ծավալը։ Այս համակարգված հաշվառման մեխանիզմը հնագետների կարծիքով վկայում է հին Ուրարտուի տնտեսական կառավարման բարձր կազմակերպվածության մասին։

Պեղումների ղեկավար պրոֆեսոր Ռիֆաթ Քուվանճը (Van Yüzüncü Yıl University) նշել է.

«Թեպետ Քևենլին փոքր ամրոց է, սակայն 76 պիտոսի հայտնաբերումն ապացուցում է, որ դրա պահեստային հնարավորությունները շատ ավելի մեծ էին, քան ենթադրվում էր։ Սա վկայում է Ուրարտու պետության գյուղատնտեսական համակարգի ուժեղ կենտրոնացման և կառավարման բարդության մասին»։ 

  Այս պեղումները ևս մեկ անգամ հաստատում են, որ Ուրարտուն, որի մայրաքաղաքը Տուշպան էր (ներկայիս Վան), հանդիսանում էր ոչ միայն ռազմական կամ վարչական, այլև մշակութային և տնտեսական կենտրոն՝ ընդգրկելով կազմակերպված պետական կառույցների բոլոր բաղադրիչները։ 

Միջազգային գիտական վկայություններ և քաղաքակրթական գնահատականներ

Բրիտանացի հնագետ Սիր Լեոնարդ Վուլլին դեռևս 20-րդ դարի կեսերին ընդգծում էր, որ Ուրարտուն «ներկայացնում է այն օղակը, որի միջոցով հայկական լեռնաշխարհը կապվեց Միջագետքի և Ասորեստանի քաղաքակրթությունների հետ՝ դառնալով դրանց շարունակությունը հյուսիսում» (Woolley, The Excavations at Ur, 1955)։

Հռոմեացի պատմիչ Ստրաբոնը իր «Աշխարհագրության» մեջ գրել է․

«Հայաստանի երկրում, ուր երբեմնի իշխում էր Արարատի թագավորությունը, մարդիկ քաղաքներ են կառուցել և հողեր մշակել դեռ այն ժամանակ, երբ Ասորեստանը նոր էր ձևավորվում» (Strabo, Geographica, XI, 14)։

 Հետագայում՝ 21-րդ դարի հնագիտության նորագույն մեթոդներով, այդ դիտարկումները ստանում են գիտական ապացույցներ։ Բրիտանական Մեծ Բրիտանիայի և Գերմանիայի գիտնականները, որոնք համագործակցում են Վանի տարածաշրջանի պեղումների հետ, նշում են, որ Քևենլիում հայտնաբերված համակարգը նման է միայն մի քանի հնագույն քաղաքակրթությունների՝ մասնավորապես Բաբելոնի և Նինվեի պահեստային համակարգերին, սակայն ավելի ճշգրտված հաշվառման համակարգ ունի։

Գերմանացի հնագետ Ֆրիդրիխ Կրաուսը, ով ուսումնասիրել է Ուրարտուի պղնձաձույլ և քարե արձանագրությունները, նշել է․

«Ուրարտական վարչական կառուցվածքը ցույց է տալիս պետական կազմակերպվածության այնպիսի մակարդակ, որը աննախադեպ էր տարածաշրջանում՝ բացի Եգիպտոսից և Ասորեստանից։ Այդ կառույցը կարելի է դիտարկել որպես հայ ժողովրդի պետական մշակույթի վաղ փուլ» (Krause, Urartu und seine Nachbarn, Berlin, 1998)։ 

 Քևենլիի ամրոցը՝ հայկական պետականության ժառանգության վկայություն

Ամրոցը գտնվում է ընդամենը 10 կմ հեռավորության վրա Վանի հնագույն բերդից՝ Տուշպայից, որը կառուցվել էր Սարդուրի Ա-ի կողմից մ.թ.ա. IX դարում։ Նրա ռազմավարական դիրքը՝ Էրաք լեռան լանջերին, հնարավորություն էր տալիս վերահսկելու բերրի Վանի հարթավայրը և միաժամանակ ծառայել որպես պաշտպանական հենակետ մայրաքաղաքի համար։

Պիտոսների սեպագիր գրությունները ևս մեկ անգամ վկայում են, որ հայերը (ուրարտացիները՝ որպես հայ ժողովրդի պետական նախափուլ) արդեն մ.թ.ա. I հազարամյակում ստեղծել էին առաջադեմ տնտեսական հաշվառման համակարգ, որը հետագայում շարունակվեց Երվանդունիների, Արտաշեսյանների և Արշակունիների վարչական կառուցվածքներում։

Ֆրանսիացի հնագետ Ժան Բատիստ Շարպենտիենը, ով մասնակցել է Արևմտյան Հայաստանի հնագույն ամրոցների ուսումնասիրությանը, նշել է.

«Ուրարտական մշակույթը ոչ թե տեղային էր, այլ միջանցքային՝ միավորելով Կովկասը, Արևելյան Անատոլիան և Միջագետքը մի ամբողջ քաղաքակրթական հոսքի մեջ։ Սա այն հողն է, որտեղից բխում են Հայկական լեռնաշխարհի բնակիչների պետականության և մշակույթի արմատները» (Revue d’Archéologie Orientale, Paris,  2017)։ 

Քաղաքակրթական և քաղաքական եզրակացություն

Քևենլիի պեղումները ոչ միայն հնագիտական արժեք են ներկայացնում, այլև ունեն քաղաքակրթական և քաղաքական նշանակություն՝ իբրև ապացույց այն բանի, որ հայերը եղել են և մնում են Հայկական լեռնաշխարհի բնիկ ժողովուրդը, որի քաղաքակրթական զարգացումը նախորդել է նույնիսկ հույն-ռոմեական մշակույթին։

Մինչդեռ Թուրքիայում, ռասիստական և նեոօսմանական գաղափարներով թունավորված ակադեմիական միջավայրում, այսօր փորձում են Ուրարտուն ներկայացնել որպես «թուրքական նախապատմության» մի հատված՝ անտեսելով համաշխարհային գիտության կողմից հաստատված փաստերը։

Սակայն ինչպես նշել է ՄԱԿ-ի մշակութային ժառանգության փորձագետ Դոկտոր Ջեյմս Ռասելը (Harvard University):

«Ուրարտական հուշարձանները և սեպագիր վկայությունները խոսում են այն մասին, որ հայերը իրենց երկրում մշակել են պետականության, լեզվի և արվեստի այնպիսի մակարդակ, որը չի կարելի վերագրել որևէ ներխուժող մշակույթի։ Սա բնիկ քաղաքակրթության գործն է» (Russell, Armenia and the Origins of Civilization, 2021)։ 

Եզրափակում

Քևենլի ամրոցի 2600 տարվա մթերասենյակը նոր վկայություն է, որ Հայկական լեռնաշխարհը ոչ միայն մարդկության բնօրրան է, այլև կազմակերպված պետական և տնտեսական համակարգերի օրրան։
Այսօր, երբ Թուրքիայի պետական քարոզչությունը շարունակում է աղավաղել պատմությունը, գիտության ձայնը՝ լինի բրիտանացի, գերմանացի, ֆրանսիացի թե ամերիկացի մասնագետի շուրթերից, հաստատում է նույն ճշմարտությունը.
Հայերը եղել են և մնում են այս հողի տերերը՝ իրենց քաղաքակրթությամբ, հավատով և ստեղծագործ միտքով։