ԳԱՂՈՒԹԱՏԻՐՈՒԹՅԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ

 

         

   

(Այլընտրանքային վերլուծություն)

    Այս հոդվածը առաջ է քաշում մի հրատապ և համարձակ վարկած․ յոթերորդ դարի ճգնաժամային ժամանակաշրջանում՝ Բյուզանդա–սասանյան պատերազմների ու արաբական արշավանքների ընթացքում, Բյուզանդիան փորձեց վերահսկել ոչ միայն Հայաստանի տարածքները, այլև նրա պատմական հիշողությունը։ Այդ վերահսկողության գործիքներից մեկն, ըստ ներկայացվող վարկածի, եղավ հայկական ժամանակագրության «համաժամեցումը» համաշխարհային քրոնիկոնների հետ՝ ձեռագրաբանական ու մեկնաբանական միջամտությունների միջոցով։

Այս երևույթը, սակայն, չի մնում միայն միջնադարյան պատմության տիրույթում․ այն արձագանք ունի մեր ներկայում, քանի որ դարերի ընթացքում ձևավորված համակերպման մտածողությունն ու գաղափարական կախվածությունը շարունակում են ազդել հայության վրա։ Այդ ներարկված ենթագիտակցական «հարմարվողականության մոդելը» այսօր էլ վտանգ է ներկայացնում։ Հենց այստեղից է բխում մեր եզրակացությունը․ պատմության վերահսկողությունը երբեք զուտ անցյալին չի վերաբերում, այն ուղղված է ներկայի ու ապագայի հոգեբանական կառավարմանը։ 

1․ VII դարի ճակատագրական անցումային փուլը

  Բյուզանդա–սասանյան պատերազմը (602–628) քանդեց տարածաշրջանային հավասարակշռությունը։ Պարսից կայսրությունը թուլանում էր, Բյուզանդիան՝ լինելով հաղթանակած, ուժասպառ էր ու դժվարությամբ էր վերահսկում Հայկական լեռնաշխարհը։ Այս ամենին գումարվեցին արաբական արշավանքները, որոնք Հայաստանին դրեցին ոչ միայն ռազմական, այլև գաղափարական ճնշման տակ։

2․ Բյուզանդիայի նպատակը — տարածք + գաղափարական վերահսկողություն

Բյուզանդիան ձգտում էր Հայաստանի վրա հաստատել ոչ միայն ռազմական, այլև հոգևոր վերահսկողություն։ (Այսօր նույնն են փոձում անել ՌԴ-ն, ԱՄՆ-ը, Մեծ Բրիտանիան, Թուրքիան և այլք:) Հայ ժողովրդի մեջ պահպանված պետական հիշողությունները (Արտաշեսյան, Արշակունի և այլն) կարող էին լինել ապստամբության խթան։ Ուստի ստեղծվեց փորձ՝ պատմությունը «կառավարելու» միջոցով կառավարել նաև ինքնությունը։ Այսինքն՝ հայկական պատմական նարատիվը ներդաշնակվեց համաշխարհային քրոնիկոնների հետ՝ այն դնելով բիբլիական շրջանակների մեջ։ 

3․ Խորենացու օրինակը և ձեռագրաբանական շերտերը

Մովսես Խորենացու աշխատությունը մեզ հասել է հիմնականում ուշ ձեռագրերով (IX դարից հետո), ինչը հնարավորություն է տալիս ենթադրել՝ միջնադարյան մեկնիչներն ու պատճենարարները կարող էին տեղական ավանդությունները ներդնել համաշխարհային քրոնոլոգիական կառուցվածքների մեջ։ Այս վարկածը, որ Բյուզանդիան (հաճախ եկեղեցական գործիչների միջնորդությամբ) փորձել է «բիբլիականացնել» հայկական պատմությունը, դեռևս բաց է հետազոտության համար, բայց անտեսել այն չի կարելի։

4․ Թվաբանական փոփոխություններ և խորհրդաբանություն

Հայկ Նահապետի հաղթանակի տարեթվի փոփոխությունը (մ․թ․ա․ 2452-ի փոխարեն մ․թ․ա․ 2492)՝ 40 տարվա տարբերությամբ, ակնարկում է կրոնաբանական մտադրություն։ Թիվ 40-ը հուդեո-քրիստոնեական ավանդության մեջ խորհրդանշում է փորձություն ու փոխակերպում։ Այսպիսի թվաբանական խաղերը պատմությունը դարձնում էին ոչ միայն հիշողության, այլև հոգեբանական իշխանության գործիք։ 

5․ Համաշխարհային համեմատություններ

Պատմության վերաշարադրումն ու ժամանակագրության վերահսկողությունը եղել է համաշխարհային երևույթ․

• Եգիպտոսում Մանեթոնի գրությունները հարմարեցվեցին հունա-հռոմեական ու քրիստոնեական նորմերին։

• Եուսեբիոս Կեսարացին (IV դ.) ազգերի պատմությունները միավորեց բիբլիական ժամանակագրության մեջ։

• Չինաստանում յուրաքանչյուր նոր դինաստիա փոխում էր օրացույցը՝ լեգիտիմության համար։

• Մայաների կոդեքսների ոչնչացումը ուղեկցվեց նոր քրոնոլոգիաներով։

Այս համադրումները ցույց են տալիս, որ պատմության վերահսկողությունը քաղաքական ուժերի տարածված գործելակերպ է եղել։

6․ Դարերով ներմուծված համակերպման հոգեբանությունը

Բայց խնդիրը զուտ ձեռագրաբանական չէ։ Պատմության նման վերահսկողությունը դարերի ընթացքում հայության մեջ ներմուծեց նաև հարմարվողականության հոգեբանություն։ Ժողովրդին սովորեցրին համակերպվել, հավատալ, թե եթե քեզ ապտակում են՝ պետք է մյուսդ էլ ցույց տաս։ Սա ձևավորեց համակերպման մտածողություն, որը թուլացրեց պայքարի տրամաբանությունը։ 

7․ 1988-ի շարժումը՝ որպես ընդվզում այդ ստրկամտության դեմ

Մեր պատմության մեջ, սակայն, եղավ պահ, երբ այդ կեղծ մտածողությունը ճեղքվեց։ 1988-ի ազգային-ազատագրական շարժումը պարզապես տարածքային պահանջ չէր․ այն ժողովրդի ընդվզումն էր դարերով ներմուծված ստրկամտության դեմ։ Այդ շարժումը ապացուցեց, որ հայությունը կարող է վերագտնել իր պայքարող ոգին և մերժել պարտադրված համակերպումը։

8․ Ներկա վտանգը

Այսօր բիրտ ուժերը փորձում են ճնշել այդ նույն պայքարի ոգին արդեն Հայաստանի ներսում։ Կրկին շրջանառվում են համակերպման քարոզներ, պարտադրված խաղաղության լոզունգներ։ Բայց մենք պարտավոր ենք հիշել՝ մեր պատմությունը մեզ սովորեցնում է հակառակը․ արժանապատիվ գոյությունը հնարավոր է միայն պայքարի միջոցով։ 

Եզրակացություն

Բյուզանդական փորձերը վերահսկելու հայկական ժամանակագրությունը միայն անցյալի փաստ չեն․ դրանք օրինակ են, թե ինչպես գաղափարական միջամտությունները կարող են դարերով ձևավորել ազգի մտածողությունը։ Դրա հետևանքներից մեկն էլ հայության մեջ արմատացած հարմարվողականության հոգեբանությունն է։

Սակայն 1988-ի շարժումը ցույց տվեց, որ այդ կեղծ արժեքները կարելի է հաղթահարել։ Այսօր մեր առջև նույն խնդիրն է․ չեզոքացնել ներսից մեզ

պարտադրված համակերպման մտածողությունը և վերականգնել մեր ժողովրդի պայքարող ոգին։ Որովհետև, ինչպես ասում էր Բենեդիկտ Անդերսոնը, պատմությունը երբեք միայն անցյալը չէ․ այն ինքնության և իշխանության համար մղվող մշտական կռիվ է։