Ընդունակ չե՞նք պետություն կերտելու

 

1916 թվականին Ադանայում հռչակվեց Կիլիկիայի Հայկական Հանրապետությունը։ Այն գտնվում էր Միջերկրական ծովի ափին և ընդգրկում էր շուրջ 45.000 կմ² տարածք՝ ավելի մեծ, քան Հայաստանի ներկա հանրապետությունը՝ ներառյալ Արձախն ու Նախիջևանը։ Հասարակությունը բազմազգ էր, բայց հայերը կազմում էին մեծամասնություն։

Սկզբնական շրջանում Կիլիկիան գտնվում էր Ֆրանսիայի մանդատի ներքո, և տեղական ինքնավարությունը համարվում էր օրինական։ Սակայն ընդամենը մի քանի տարի անց, 1921-ին, Ֆրանսիան դուրս բերեց իր զորքերը, և Կիլիկիայի Հանրապետությունը մնաց անպաշտպան Թուրքիայի ներխուժման առաջ։

Պատմական նախապատմություն

Կիլիկիան հայ ժողովրդի համար ուներ առանձնահատուկ դեր դեռևս միջնադարում։ 11-րդ դարում այստեղ տեղափոխված հայ իշխանները հիմք դրեցին Կիլիկյան Հայկական թագավորությանը, որն ունեցավ բազմադարյա դաշնակցային հարաբերություններ Բյուզանդիայի, խաչակիրների և եվրոպական պետությունների հետ։ Սիս քաղաքը դարձավ կաթողիկոսության նստավայր, իսկ Կիլիկիան՝ արևմտահայության հոգևոր ու քաղաքական կենտրոններից մեկը։

19-րդ դարի վերջին Կիլիկիան բազմիցս փորձեց ինքնապաշտպանություն իրականացնել։ Զեյթունի ապստամբությունները և 1909 թ․ Ադանայի կոտորածներից հետո հայերը հասկանում էին, որ վտանգը մշտական է։ Այնուամենայնիվ, կազմակերպված պետականության բացակայության պայմաններում ինքնապաշտպանությունը մնաց մասնակի և անկատար։

 1880 թվականին Կիլիկիայում ապրում էր 626.000 մարդ, որոնցից՝

• 407.000 (65%) հայեր,

• 100.000 (16%) արաբներ,

• 30.000 (5%) քրդեր,

• 28.000 (5%) հույներ,

• 20.000 (3%) թուրքեր,

• 15.000 (2%) չերքեզներ,

• 6.000 (1%) ասորիներ,

• 20.000 (3%) այլ ազգեր։

Կիլիկիայի խոշորագույն քաղաքներն էին՝

• Զեփյուռ (Մերսին),

• Տարսոն (առաքյալ Պողոսի հայրենիքը),

• Ադանա (մայրաքաղաք),

• Ալեքսանդրետ (ներկայում՝ Իսքենդերուն),

• Սուէդիա,

• Անարզաբա,

• Մարաշ (Հերմանիկիա),

• Զեյթուն (որի անունով կոչվել է Երևանի ժամանակակից Զեյթուն թաղամասը),

• Աջն (որի անունով կոչվել է Երևանի մերձակայքի Աջն բնակավայրը),

• Այնթապ,

• Հայաս,

Կիլիկիայի Հանրապետություն (1916–1921)

Ֆրանսիայի մանդատով ստեղծված վարչակարգը հայերի համար թվում էր կայունության երաշխիք։ Գործում էին 537 հայկական եկեղեցի, 176 դպրոց, և շուրջ 187 գյուղեր ամբողջությամբ հայկական էին։ Ֆրանսիական զորքերի ներկայությունը թույլ էր տալիս հայերին ապրել հարաբերական խաղաղությամբ։ Սակայն այդ նույն հանգամանքը ստեղծեց կեղծ անվտանգության զգացում։ Հայերը չսկսեցին լայնածավալ զինավարժություն կամ գյուղերի ամրապնդում՝ վստահելով, որ միջազգային տերությունները կպաշտպանեն իրենց։

1921-ին, երբ Ֆրանսիան դուրս բերեց իր զորքերը՝ հրաժարվելով պատերազմել Թուրքիայի դեմ, Կիլիկիան մնաց անպաշտպան։ Թուրքական զորքերը ներխուժեցին և կազմակերպեցին սարսափելի կոտորած, որի արդյունքում սպանվեց մոտ 100.000 հայ, այդ թվում ավելի քան 30.000 երեխաներ։ Մոտ 1,5 միլիոն հայեր լքեցին իրենց հայրենիքը՝ տարածվելով Սիրիայում, Լիբանանում, Կիպրոսում, Եգիպտոսում, Ֆրանսիայում և Ամերիկայում։

Պարտության պատճառները

Կիլիկիայի Հանրապետության անկումը պայմանավորված էր ոչ միայն արտաքին քաղաքականության փոփոխությամբ, այլև ներքին գործոններով․

• Կախվածություն արտաքին ուժերից։ Հայերը չափազանց վստահեցին Ֆրանսիային և Լիգա ազգերին, հավատալով, թե ցեղասպանությունը չի կարող կրկնվել։
• Զինված ուժերի թերակազմակերպվածություն։ Հայկական լեգիոնը գոյություն ուներ, բայց այն բավարար չէր լայնածավալ պաշտպանության համար։
• Մասնակի ինքնապաշտպանության փորձեր։ Գյուղերում չկազմակերպվեցին պարտիզանական խմբեր կամ ամրացված պաշտպանական օջախներ։
• Համահայկական միասնականության պակաս։ Արևելյան Հայաստանի ու Սփյուռքի միջև համատեղ ռազմավարություն չձևավորվեց։
• Հոգեբանական գործոն։ Հայերը հավատում էին, որ ֆրանսիական մանդատը վերջնական ապահովություն է, և այդպիսով զենքի հավաքագրման ու պատրաստության հարցը երկրորդական դարձրին։

Ի՞նչ կարելի էր անել, բայց չարվեց

• Կազմակերպել համընդհանուր զինավարժություն և զինել գյուղական բնակչությանը։
• Ստեղծել ամրացված կետեր և պարտիզանական խմբեր՝ պատրաստի դիմակայելու թուրքական ներխուժմանը։
• Ակտիվացնել միջազգային դիվանագիտական ճնշում՝ պահանջելով կանխարգելել նոր ցեղասպանություն։
• Ստեղծել համահայկական միասնական ղեկավարություն, որը կձևավորեր միասնական ռազմավարություն։
• Չհամաձայնել մանդատի պայմանականությանը և փորձել դաշնակիցներ գտնել նաև Մերձավոր Արևելքում ու Եվրոպայում։

Վերջաբան – դասեր ապագայի համար

Կիլիկիայի Հանրապետությունը պատմական մեծ հնարավորություն էր՝ հայկական պետականությունը վերականգնելու արևմտյան ծով ելքով տարածքում։ Սակայն քաղաքական իրատեսության պակասը, ներքին կազմակերպչական թուլությունը և չափազանց մեծ վստահությունը արտաքին ուժերին հանգեցրին ողբերգական կորստի։

Այսօր, երբ աշխարհում շարունակում են տիրել ուժի քաղաքականությունը և ազգային գոյաբանական սպառնալիքները, Կիլիկիայի փորձը մեզ հիշեցնում է. պետականությունը չի կարող պահպանվել միայն դաշնակիցների շնորհիվ․ այն պահպանվում է միայն սեփական կազմակերպվածությամբ, ինքնապաշտպանությամբ և համահայկական միասնականությամբ։